Automatisch musiceren in het Orgelpark

Is het orgel een machine?

Wie naar Catalina Vicens luistert wanneer ze haar portatief bespeelt, weet direct dat orgels bijzonder dynamisch kunnen klinken. Zowel de klankkleur als de klankkracht van haar instrument weet zij te kneden, niet alleen door de balg vaardig te bedienen, maar ook door haar toucher. Dat orgels na de Middeleeuwen steeds meer op machines gingen lijken, simpelweg omdat ze te groot werden om zonder hulp van derden (balgentreders, later windmotoren) te kunnen worden bespeeld, inspireert het Berlijnse ensemble gamut inc om ook de musicus weg te laten en orgels daadwerkelijk via een machine te bespelen. gamut inc wordt gevormd door Marion Wörle en Maciej Sledziecki; het concerteert op 22 maart in het Orgelpark.

gamut inc (Wörle en Sledziecki schuwen hoofdletters in de naam van hun ensemble) kan vanzelfsprekend alleen uit de voeten met orgels die minstens een MIDI-aansluiting hebben. MIDI staat voor Musical Instrument Digital Interface, en is een ‘protocol’ waarmee zo’n orgel kan worden verteld welke toets wanneer voor hoe lang moet worden aangeslagen. Het is een inmiddels historisch systeem dat orgels weliswaar kan aansturen (en waarmee, omgekeerd, organisten via hun orgelklavieren andere instrumenten kunnen bespelen), maar ideaal is het niet: orgels kunnen veel meer dan MIDI kan verwerken. Dat komt vooral doordat het systeem ‘eensporig’ is: alle opdrachten komen ná elkaar binnen. Nieuwere systemen, zoals OSC (Open Sound Control) zijn meersporig en passen dus beter bij orgels; of in ieder geval beter bij musici die de volle klankrijkdom van orgels herkennen en willen inzetten. gamut inc gebruikt beide systemen, maar heeft zich, omdat orgels met OSC vooralsnog zeldzaam zijn, gespecialiseerd in MIDI.

Op websites als classicalarchives.com is goed te horen hoe onmuzikaal MIDI kan worden gebruikt: partituren worden er zonder verdere aanwijzingen door een MIDI-systeem in klank omgezet, waardoor elke noot exact de timing en de lengte krijgt die de partituur voorschrijft. gamut inc verkent het grensvlak tussen dit soort doodse musiceren en hetgeen musici met diezelfde partituur doen, steeds anders, steeds boeiend. Orgels zijn voor Wörle en Sledziecki niet alleen boeiend vanwege hun MIDI-faciliteit, maar ook, en vooral, vanwege de beweeglijkheid van hun klank. Kun je grote orgels, als je de musicus weglaat, wellicht juist daardoor weer dynamisch en beweeglijk laten klinken? Kun je wellicht juist de statische orgels die de 19de en de 20ste eeuw opleverden presenteren op manieren die musici niet kunnen? Zijn robots wellicht in bepaalde gevallen niet minstens zo interessante musici als mensen? Vandaar dat gamut inc zich ‘retro-futuristic’ noemt.

In het Orgelpark is gamut inc inmiddels een goede bekende. Het ensemble was samen met vele andere musici nauw betrokken bij het ontwerp van de ‘interface’ – de digitale speeltafel – van het Utopa Barokorgel, en weten het instrument te laten klinken zoals geen ander. gamut inc zal echter meer dan alleen dit orgel bij haar muziek betrekken. Daartoe neemt ze haar ‘Aufsetzer’ mee, een apparaat dat orgelmakers wel gebruiken om zonder stemhulp orgels te kunnen stemmen. Het apparaat is zo breed als een orgelklavier en heeft voor elke toets een stoter. Dergelijk ‘opzetters’ werken met MIDI. Door er twee mee te nemen naar Amsterdam, kan gamut inc ook het Verschueren-orgel (in 2009 opgeleverd, gebouwd in de stijl van Cavaillé-Coll) in haar muziek betrekken.

Typerend voor de muziek van gamut inc is een grote liefde voor de rijkdom van orgelklank; om die op hun (en allerlei andere) manieren te presenteren, organiseren Wörle en Sledziecki inmiddels alweer enkele jaren het najaarsfestival Aggregate in Berlijn, waarbij de grote instrumenten in de Auekirche en de Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche hoofdrollen spelen. Vrolijk en nadenkend stemmend is dat uitgerekend gamut inc niet gediend is van de luidsprekerregisters waarmee dat laatste orgel de afgelopen jaren is uitgerust, nog wel uit erfgoedoverwegingen: er waren extra registers ‘nodig’ en men vond het ongepast om het monumentale orgel daarvoor te wijzigen…

Het gamut inc-concert in het Orgelpark begint op vrijdag 22 maart om 20.15 uur.

BEELD

Marion Wörle en Maciej Sledziekci in de Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche tijdens Aggregate 2022. Foto Christoph Voy.