Verjaardagsfeest in het Orgelpark: Sofia Gubaidulina werd negentig!

Al bijna negentig jaar is ze helemaal zichzelf, muziek makend die zowel oud als nieuw kan klinken, uitnodigend en hermetisch, meditatief en explosief: Sofia Asgatovna Gubaidulina, geboren op 24 oktober 1931. In het Orgelpark vieren we haar negentigste verjaardag met twee concerten op 9 oktober: één ’s middags om vier uur en één ’s avonds om kwart over acht. Op de programma’s een brede selectie uit haar werk, met natuurlijk ook de muziek die ze voor orgel schreef: Hell und Dunkel uit 1976, voor orgel solo, en Detto I uit 1978, voor orgel en slagwerk. In Croce, uit 1979, oorspronkelijk voor cello en orgel, zal klinken in de versie die Gubaidulina later maakte voor cello en haar geliefde bajan, de Russische knop-accordeon.

De jaartallen zeggen veel. Gubaidulina studeerde aan de conservatoria in respectievelijk Kazan (piano en compositie, tot 1954) en Moskou (compositie, tot 1963). Direct daarna werd ze actief als zelfstandig componist. Tegen de keer in, want staatsondersteuning, haar aangeboden in ruil voor loyaliteit, vond ze zacht gezegd bedenkelijk. (Het verhaal gaat dat ze daarin Sjostakowitsj’ advies volgde: ‘Blijf je onbegrepen pad volgen!’) Het resultaat was te verwachten: de Sovjetunie werkte haar tegen waar het maar mogelijk was. Het drukken van partituren werd regelmatig zomaar uitgesteld, uitvoeringen gingen niet door: alledaagse psychoterreur voor wie niet in de maat danste.
Het verhinderde inmiddels niet dat ze een prijs won, nog wel in het Westerse Rome: in 1975, met haar compositie Stupeni, voor orkest, op gedichten van Rilke. Het ontketende een grootse internationale carrière, met dus ‘meteen’ ook drie werken voor dan wel met orgel. Kort na de val van de Sovjetunie vertrok Gubaidulina naar Duitsland; sinds 1992 woont en werkt ze in de buurt van Hamburg.

Hoe belangrijk het is ruimte te bieden aan musici leerde Gubaidulina niet in de laatste plaats via de volksmuziek waarmee ze opgroeide. In 1975 richtte ze samen met Vyacheslav Artyomov en Viktor Suslin de improvisatiegroep Astreya op, met als doel ook andere instrumenten dan die van het orkest eens centraal te stellen, evenals de bijbehorende manier van musiceren. Astreya maakte platen, filmmuziek (bij de film Proshchanie, 1983) en trad regelmatig op. De foto toont de drie in actie: van links naar rechts Artyomov (hij bespeelt een Tär), Gubaidulina (Georgische jachthoorn), en Suslin (pandura).

Dat Gubaidulina het orgel serieus neemt, past overigens bij haar generatie. Net als – om slechts de in dit verband meest in het oog springende generatiegenoot te noemen – György Ligeti (1923-2006) fascineren haar de klanken die het instrument kán maken en die meestal toch verborgen blijven. In Hell und Dunkel gaat het precies om wat de titel aangeeft: de heldere klanken van het orgel en de donkere. Ze worden met elkaar verbonden, gecontrasteerd, uit elkaar getrokken, van alle kanten getoond. De overeenkomst met het verkennen van de klankwereld van de bajan in In Croce, maar ook in De Profundis (1978), is niet te missen: ook daarin spreekt een grote nieuwsgierigheid door. Het is alsof Gubaidulina musici wil uitnodigen hun basismateriaal – klank – al musicerend steeds beter te leren kennen.
Daarbij past dat Gubaidulina haar werk structuren geeft die zo uitgesproken zijn dat daarbinnen veel ruimte voor de eigenheid van de musicus ontstaat. In In Croce kruisen de lijnen die cello en bajan maken elkaar bijvoorbeeld, en op een vergelijkbare manier kent Hell und Dunkel bewegingen die even onmiskenbaar zijn. Hoe de lijnen daadwerkelijk vorm krijgen in klank is aan de musici.

Gubaidulina’s muziek voor orgel en bajan gaat in de Orgelparkconcerten vergezeld van ander beroemd werk. Onder meer de Galgenlieder uit 1996, op gedichten van Christian Morgenstern, Aus den Visionen der Hildegard von Bingen (1994, mezzosopraan solo) en Ein Engel (ook uit 1994, voor mezzosopraan en contrabas).