Kritische jachtmuziek met Herman Jeurissen (19 februari)

Mensen met macht doen daarmee gemakkelijk nare dingen. Interessant genoeg is niet alleen dat probleem van alle tijden (dat wisten we al), maar ook het protest ertegen. Hoornist Herman Jeurissen nam het als het thema van het Orgelparkconcert op zondagmiddag 19 februari. Hij ontdekte in de 18de en 19de eeuw namelijk niet alleen activistische protestteksten tegen machtsmisbruik maar ook muziek die erdoor geïnspireerd is.

 

Na de middeleeuwen werden zulke nietsontziende jachtpartijen steeds vaker beschouwd als 'topsport' voor de adel. Het thema in de teksten die Jeurissen selecteerde is de jacht, en dan met name een speciaal soort: plezier hebben in het kwellen van dieren en van onderdanen die daarbij in de weg lopen. De Duitse dichter Gottfried August Bürger wraakte in 1773 zo’n ‘wilde’ jacht in een lange ballade, overigens gebaseerd op een veel oudere volksvertelling. ‘Wie zijt gij, vorst,’ laat hij een boer klagen, ‘die goeddunkt dat / uw wagenwiel mij overrijdt / uw paard mij woest vertrapt?’ De jagende graaf antwoordt: ‘ “Weg jij, hond!” snauwt de graaf / de noest ploegende man ruw af / “Of ik jaag je zelf op, verduiveld nog aan toe!”

 

Niemand minder dan César Franck liet zich door Bürgers in dichtregels gevatte woede inspireren. Nog wel ruim een eeuw later, wat duidelijk maakt dat Bürger bepaald beroemd was, en zijn activisme niet minder. In 1883 ging het resultaat in première: de compositie heet Le chausseur maudit, ‘de verdoemde jager’. In het Orgelpark klinkt een versie voor hoorns en orgel. Ensemble Capricorno brengt de hoorns mee, Geerten van de Wetering verzorgt de orgelpartij.

 

De muziek die César Franck creëerde, volgt een stramien dat onder organisten lange tijd wat lacherig als lage kunstvorm is afgedaan: het is een werk in de categorie ‘veldslagen’, waarin soldatengekerm, onweders en uiteindelijk berusting zo schilderachtig mogelijk in klank worden gevangen. In Le chausseur maudit beeldt Franck eerst ‘het vredige zondagse landschap’ af: terwijl de klokken van de kerk in de verte oproepen tot godsvrucht, kiest de graaf ervoor ter jacht te gaan. Daarna brengt Franck de jacht zelf in beeld, vervolgens de vloek die hem verdoemt en van jager in prooi verandert, en tenslotte hoe hij door niemand minder dan de duivel zelf wordt opgejaagd. Het resultaat is letterlijk spectaculaire muziek: je ziet als het ware het landschap zich voor je oog uitstrekken als de hoorns het eerste deel inzetten, en al helemaal zodra de grootse klank van het orkest – in het Orgelpark die van het orgel – er in brede gebaren prachtige harmonieën ‘onder zet’. Filmmuziek eigenlijk, zo sterk dat je er geen beeld bij nodig hebt.

 

Het kan zijn dat het de kwaliteit van Francks componeerkunst is die bezwaren tegen dit soort muziek doet vervluchtigen, maar eerlijk gezegd is het gewoon heerlijk ook eens toegankelijke muziek aangeboden te krijgen. En, nóg eerlijker: orgels lenen zich er buitengewoon goed voor.

 

Bij Bürgers ballade Der wilde Jäger hoorden vijf ‘Bildtafeln’, getekend door Joseph Führich.

 

Bürger was niet de enige die jachtmisstanden in literaire vorm aan de kaak stelde. Een ander was Matthias Claudius: in 1778 verscheen in de Wandsbecker Bote van zijn hand een ‘Schreiben eines parforcegejagten Hirschen an den Fürsten der ihn parforcegejagt hatte’ – een brief dus van een hert der jacht aan zijn jager. ‘Parforce jascht’ betekent overigens, volgens het Kunstwoordenboek uit 1858, ‘eene loop- of renjagt’. Dat boek is hier relevant omdat het laat zien dat het verzet tegen zo’n jacht inmiddels zo algemeen geaccepteerd was dat het zelfs in de anders tamelijk droge en neutrale woordenlijst doorklinkt: ‘Voorheen meer dan tegenwoordig gewoon, wreed vermaak der vorsten, het wild zoolang na te jagen en te vervolgen, tot het van vermoeidheid nederzijgt’. Een citaat uit Claudius’ schrijven, gericht aan een ‘doorluchtige Vorst, goedgunstige Heer!’: ‘[…] Het is mogelijk dat Uedele Doorluchtigheid een genoegen schept in de parforcejacht; als U echter wist, hoe mijn hart nog bonkt, dan zou U de lust met zekerheid vergaan. Trouw tot in de dood, krepeer ik, Uw toegewijde dienaar, met de meeste hoogachting – Een hert aan de overzijde van de rivier.’

 

Vanwege die rivier prijkt op het programma van 19 februari naast Franck ook een orgelimprovisatie over Psalm 42 – ‘ ’t Hijgend hert der jacht ontkomen / schreeuwt niet sterker naar ’t genot / van de frisse waterstromen / dan mijn ziel verlangt naar God.

 

Het blijkt dat veel meer musici de bedenkelijkheid van de jacht in composities hebben willen vangen. Zo klinkt in het Orgelpark ook La prise de Jericho van Michel Corrette en het deel uit Richard Wagners Tristan waarin Isolde Melot, Tristans vriend, verdedigt tegen de beschuldiging dat hij ‘jagerslisten’ toepast om zijn doel te bereiken – hij is toch een goed mens!

 

Omdat het thema van jager en opgejaagde inderdaad verder reikt dan het domein van de jacht op dieren alleen, nam Jeurissen de horizon van het Orgelparkconcert tamelijk ruim. Zo liet hij ook zijn oog vallen op Brahms, die hij als ‘rokkenjager’ positioneert met Ich schell mein Horn ins Jammertal. Om het allemaal niet té zwaar te maken is er ook tijd voor onbezorgd jachtplezier: van Carl Maria von Weber klinkt bijvoorbeeld Lasst lustig die Hörner erschallen, en uit Richard Strauss’ Alpensinfinie de Jagdfanfare.

 

Ensemble Capricorno wordt gevormd door (ex-)hoornstudenten van het Koninklijk Conservatorium in Den Haag, opgeleid door Herman Jeurissen. Jeurissen was decennialang solohoornist van het Residentie Orkest en docent hoorn aan de conservatoria van Amsterdam, Den Haag en Tilburg. Als seniordocent aan het Koninklijk Conservatorium leidt hij het ensemble Capricorno; het bestaat uit studenten en oudstudenten van het KC. Geerten van de Wetering is organist van de Kloosterkerk in Den Haag; in 2018 won hij het Internationaal Improvisatieconcours in Haarlem. Het concert op 19 februari begint ’s middags om 14.15 uur.