Documentaire Utopa Barokorgel

In opdracht van Stichting Utopa en het Orgelpark is een documentaire gemaakt over het Utopa Barokorgel:

 

 

Het Utopa Barokorgel in het Orgelpark

Het nieuwe Utopa Barokorgel in het Orgelpark is genoemd naar Stichting Utopa, die in 2003 het initiatief nam tot het Orgelpark. De doelstelling van Stichting Utopa is, aldus haar statuut, 'het actualiseren en stimuleren van creatieve talenten van mensen, daar waar de aanleg van enkelingen, om welke reden dan ook, geen kans krijgt'. In het verlengde daarvan is het het doel van het Orgelpark 'het orgel door een nieuwe presentatie in het muziekleven te integreren'. Het Utopa Barokorgel is dan ook geen gewoon barokorgel: het verleent op twee manieren toegang tot zijn barokke klankwereld. De organist kan het met een traditionele set klavieren bespelen, aangebracht in het orgel zelf, maar ook met een digitale speeltafel. Deze speeltafel is een zelfstandig en verplaatsbaar high-tech meubel. Het voordeel daarvan is niet alleen dat de luisteraars de organist zien musiceren, maar ook dat de organist de 2.426 pijpen op voorheen letterlijk ongehoorde manieren kan combineren.

 

Kernteam

Het verhaal van het Utopa Barokorgel begint eind 2012: het Orgelpark vormt een team om het concept van het nieuwe instrument te bedenken. Voorzitter is Loek Dijkman (de voorzitter van Stichting Utopa), de andere leden zijn Sylvia de Munck (vice-voorzitter van Stichting Utopa), Johan Luijmes (artistiek leider van het Orgelpark), Hans Fidom (researcher Orgelpark, hoogleraar Orgelkunde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam), Peter Peters (researcher aan de Universiteit in Maastricht), en Hans Elbertse (orgelmaker).

 

Oude en nieuwe technologie

Wil een orgel een barokorgel heten, dan moet de wind (orgeljargon voor lucht onder lichte druk) de pijpen op een 17de-/18de-eeuwse manier bereiken: net als bij blokfluiten en andere blaasinstrumenten is de manier van aanblazen van orgelpijpen bepalend voor hun klankkwaliteit. Tegelijk is het alleen zinvol toets en pijp met digitale technologie te verbinden, wanneer elke pijp apart kan worden aangestuurd. Aan deze voorwaarden voldoet het Utopa Barokorgel doordat het is voorzien van springladen, een 17de-eeuwse uitvinding die met 21ste-eeuwse technologie kan worden uitgebreid zonder de 'oude' klank te compromitteren.

Springladen zijn een bijzondere soort windladen. Windladen zijn het hart van elk orgel. Het zijn grote, platte houten dozen. Erop staan de pijpen, erin bevinden zich de ventielen die de organist met de toetsen en de registerknoppen bedient. Opent zo’n ventiel zich, dan kan de wind die vanuit de balgen in de windlade wordt gepompt de bijbehorende pijp bereiken, zodat die pijp klinkt.

 

Zacharias Hildebrandt

Bij barokke orgelmuziek denkt iedereen meteen aan Johann Sebastian Bach. We weten dat hij regelmatig samenwerkte met de orgelmakers Gottfried Silbermann en Zacharias Hildebrandt. Die twee hadden een haat-liefde-relatie: aanvankelijk werkten ze samen, daarna sleepte Silbermann Hildebrandt een paar keer voor de rechter, en tenslotte was het weer pais en vree tussen beiden. Terecht vreesde Silbermann Hildebrandts talent: Hildebrandts orgels klinken breder en toch minder luid dan die van Silbermann, en hebben een grotere collectie karakteristieke klankkleuren. Bovendien – een niet onbelangrijk detail – waren Hildebrandts orgels behoorlijk goedkoper. Niet zozeer omdat hij een gewiekst zakenman was, maar omdat hij aan zaken doen weinig belang hechtte. Meer dan eens stond hij op de rand van de financiële afgrond.

Het Orgelpark koos voor de klankwereld van Zacharias Hildebrandt als uitgangspunt voor het Utopa Barokorgel. Centraal stond de klank van het Hildebrandt-orgel in de St.-Wenzelskirche in Naumburg, eigenhandig door Bach goedgekeurd na de voltooiing in 1746 – overigens samen met Silbermann.

De vraag of de klank van het orgel in Naumburg Hildebrandts ideaal representeert, is eenvoudig beantwoordbaar: daarvoor is de geschiedenis van dit instrument veel te ruw geweest. Wél pleit de kwaliteit ervan voor het vakmanschap van de firma Hermann Eule Orgelbau (Bautzen, Duitsland), en dan met name van pijpwerkspecialist en intonateur Helmut Werner. Onder zijn leiding zijn vrijwel alle nog bestaande Hildebrandt-orgels gerestaureerd.

 

Vier orgelmakers

Om Werners kennis optimaal in het Utopa Barokorgel te kunnen verwerken, heeft het Orgelpark alle metalen pijpen onder zijn toezicht door de firma Eule laten maken. De intonatie (klankafwerking) was in handen van de Japanse orgelmaker Munetaka Yokota, een van de eersten die nieuwe pijpen konden laten klinken alsof ze eeuwenoud zijn. Hij bewees dat onder meer met het orgel in de Nya Örgryte Kyrka in Gotenburg, in gebruik genomen in 2000. Bovendien kende Yokota de orgels van Zacharias Hildebrandt door en door dankzij uitvoerig eigen onderzoek. Orgelkast, windvoorziening, windladen, alle andere technologie, en houten pijpen zijn gemaakt door Elbertse Orgelmakers te Soest. De firma Sinua te Düsseldorf ontwikkelde, leverde en implementeerde de digitale technologie.

 

Hettstedt

Qua uiterlijk en samenstelling sluit het Utopa Barokorgel aan bij het orgel dat Hildebrandt in 1749 aan de Jacobikirche in het stadje Hettstedt leverde. De kast en het front van dit orgel bestaan nog. Het binnenwerk is in 1905 compleet vernieuwd. In de stadsarchieven vonden we documenten over de originele samenstelling, die indruk maakt doordat optimaal is voldaan aan de drie eisen die destijds aan orgelklank werden gesteld: 'Gravität' kon worden gerealiseerd met de zeer laag klinkende registers op het Pedaal, 'Poesie' was zonder twijfel mogelijk met de rijke collectie registers op de toonhoogte van de menselijke stem, en 'Brillance' zal met het grote aantal hoog klinkende registers evenmin een probleem zijn geweest.

 

Front

Hoewel het Utopa Barokorgel precies dezelfde profielen, zuilen en andere elementen heeft als het orgelfront in Hettstedt, kreeg het de verhoudingen van het daaraan verwante Hildebrandt-orgel in Sangerhausen (1728); daardoor oogt het rijziger. Bovendien is het zo groot genoeg om behalve de windladen en de pijpen ook de balgen te huisvesten. Hildebrandt zelf had de gewoonte die buiten het orgel te plaatsen, maar daarvoor is in het Orgelpark geen ruimte.

De kleurstelling en het houtsnijwerk van het Utopa Barokorgel volgen het voorbeeld van Hildebrandts eerste zelf gebouwde orgel in Langhennersdorf (1721): een niet te fel wit als basiskleur, met blauwgroen als accentkleur, en bladgoud. Het schilderwerk is uitgevoerd door Gerard de Jongh (Waardenburg). Het houtsnijwerk is gemaakt door Gert van den Dikkenberg (Veenendaal).

 

Twee 'speelplaatsen'

Wie het Utopa Barokorgel als gewoon orgel zonder nieuwigheden wil gebruiken, kan plaatsnemen achter de klavieren die in de orgelkast zelf zijn aangebracht. Deze 'speelplaats' lijkt als twee druppels water op de klaviatuur van het orgel in Naumburg; de vorm van de register-knoppen is dezelfde, de registernaamkaartjes, de maatvoering van de toetsen, en zelfs de blauwe kleur rond de lessenaar. Grootste verschil: het orgel beschikt over een digitaal registratiegeheugen, zodat organisten hun voorbereidingstijd niet hoeven op te offeren aan oefenen met registranten. Voor het overige is de overbrenging tussen toetsen en ventielen geheel mechanisch. De digitale speeltafel beneden in de zaal is niet alleen qua technologie maar ook qua vormgeving hypermodern en toont zo dat orgel tot veel meer in staat is dan barokmuziek alleen.

 

Besluit

Orgels als het Utopa Barokorgel worden ook wel hyper organs genoemd. Daarvan komen er wereldwijd steeds meer: bijvoorbeeld in Zweden (Piteå, Malmö), Duitsland (Kassel, Würzburg, Rostock, Ratingen), Zwitserland (Bern) en Groot-Brittanië (Londen). Ze verbinden werelden die in de 20ste eeuw diametraal tegenover elkaar hebben gestaan: die van de oude en die van de nieuwe muziek. Het is de droom van het Orgelpark dat organisten, musici en andere kunstenaars elkaar met het Utopa Barokorgel en met onze andere instrumenten ontmoeten – en zo samen met ons het orgel een stevige positie geven in de 21ste eeuw.

 

Meer weten over het Utopa Barokorgel? De Orgelpark Research Reports 5/1 en 5/2 gaan geheel over het Utopa Barokorgel. Ze zijn in het Orgelpark ook als papieren boeken verkrijgbaar.